Poświętne to wieś oddalona od Opoczna o 28 km. Stanowi centrum gminy. Powstała po 1671 roku na gruntach darowanych kościołowi przez dziedziców Studzianny. Osada rozwijała się wraz z budowanym sanktuarium. Jakie były jej początki i skąd pochodzi nazwa tej miejscowości?
Dawniej wieś stanowiła jedność z sąsiadującą z nią Studzianną. Leży wśród lasów, przy drodze z Inowłodza do Odrzywołu i Radomia. Początkowo była tu osada leśna, która powstała na terenie rozległej puszczy, z dala od głównych szlaków komunikacyjnych.
W drugiej połowie XVII wieku wyraźnie wyodrębniła się część klasztorna od dworskiej i chłopskiej. Stała się ona ośrodkiem wzmożonego kultu maryjnego, który ściągał licznych pątników. W związku z tym we wsi zaczęli się wówczas osiedlać rzemieślnicy i kramarze, którzy budowali nowe domy. Zatem pierwszymi mieszkańcami tworzącej się osady byli przede wszystkim pracownicy kościelni, rzemieślnicy, muzycy klasztorni, czynszownicy i inni czerpiący zyski z pielgrzymek.
W drugiej połowie XVIII wieku klasztorna część Studzianny otrzymuje nazwę Poświętne. Jeszcze w 1673 roku ksiądz Stanisław Sanner dał obszerny opis narodzin nowej wsi obok wzniesionego kościoła: Ze świętym obrazem i kler studziański przeszedł do nowego pomieszczenia. Ponadto lud, który dotąd tworzył sobie jedynie prowizoryczne lepianki wokół studzianieńskiego dworu i tylko liche, nietrwałe chatynki dokoła świątyni i na gruncie kościelnym, który został zapisany tytułem uposażenia, a zwie się właśnie Sanktuarium, tj. Poświętne ? zaczął stawiać przyzwoite i wygodne budynki, i to tym chętniej, ponieważ pragnął podlegać kapłańskiej zwierzchności i cieszyć się kościelnym immunitetem.
Zatem zarówno z nazwy, jak i z nadania, Poświętne oznaczało miejsce kościelne, święte. Jest to nazwa kulturowa i odnosi się także do nadania gruntu i funduszu kościelnego. W życiu tej rozrastającej się miejscowości dużą rolę odegrały dwie instytucje o charakterze społecznym, istniejące przy kościele. Były to orkiestra i przytułki, zwane wówczas szpitalami. Pod koniec lat siedemdziesiątych XVII wieku, powstała przy pierwszym kościele stała orkiestra, wyręczając w ten sposób dotychczasowe kapele najemne. W gestii kościoła spoczywała wówczas opieka społeczna. Jej ważnym składnikiem były przytułki, w których umieszczano ludzi z miejscowej biedoty, osoby samotne, jak również przybyszów. Przekazy kronikarskie z 1675 roku wzmiankują już o tego rodzaju ośrodku dla samotnych, cierpiących i bezdomnych. W pierwszym ćwierćwieczu XVIII wieku powstał tu drugi przytułek, murowany, ulokowany w kościoła. Przetrwał on wojny i kataklizmy, a przez długie lata służył za organistówkę. O podopiecznych z domów opieki troszczył się ks. Wirski, jeden z filipinów, który pełnił funkcję tzw. proboszcza szpitalnego. W XVIII wieku w Poświętnem działała także karczma, która prowadzona była kolejno przez Jakubczyków, Klemińskich i Rechmantowiczów.
Poświętne to nasze regionalne królestwo kościołów. Było ich w dziejach Studzianny i Poświętnego aż cztery. Najwcześniejszy jest kościół św. Józefa, który został wzniesiony w stylu barokowym, w latach 1696?1699, na miejscu dawnego dworu Zbąskich, właścicieli Studzianny. W jego frontonie widnieją nisze, a w nich późnobarokowe rzeźby świętych Anny i Joachima. Główny ołtarz skomponowany jest z różnych elementów pochodzących z XVIII wieku, mieści także obraz św. Józefa z XIX wieku. Wokoło świątyni jest dziedziniec, dawny cmentarz, obok zaś kostnica, stanowiąca relikt przeszłości, od dawna nie używana. Na uwagę zasługuje studzienka św. Józefa, pamiętająca pierwsze lata sanktuarium. Jest obmurowana ciosem, posiada sklepienie, na którym widnieje obraz Jezusa rozmawiającego z samarytanką. Woda czerpana z owej studni, już w XVII w uchodziła za cudowną.
Na niewielkim wzniesieniu zwanym Dziewiczą Górą, stoi murowana kaplica św. Anny, pochodząca z pierwszej poł. XVIII wieku, wybudowana na rzucie prostokąta, z półkolistą absydą. Umieszczony jest w niej ołtarz z mensą w kształcie sarkofagu. Kaplica ta stanęła na miejscu pierwotnego drewnianego kościoła i klasztoru, budowli fundowanych w latach 1673?1674. Patronką kaplicy jest najprawdopodobniej fundatorka sanktuarium Zofia Anna Starołęska?Zbąska. Imię to było bardzo popularne w rodzinie Starołęskich?Zbąskich, na co z całą pewnością kluczowy wpływ wywarł kult św. Anny, promieniujący z sanktuarium w Smardzewicach, skąd pochodził ród Zbąskich.
Wcześniej, bo pod koniec XVII wieku zaczęto stawiać na planie krzyża olbrzymią nurowaną świątynię pod wezwaniem Jana Chrzciciela i Filipa Neri. Za datę rozpoczęcia budowy przyjmuje się rok 1688. Do tej świątyni, noszącej dziś nazwę bazyliki mniejszej, przeniesiony został obraz "Jezus, Maryja, Józef", zwany świętorodzinnym. Był on najpierw własnoscią cesarza Ferdynanda II, później Cecylii Renaty, żony króla Władysława IV, następnie przeszedł w ręce szlacheckie, a w końcu znalazł się w posiadaniu kongregacji filipińskiej. Wspaniała fasada posiada m.in. nisze z rzeźbami świętych, portal, balkon, a nad nim tablicę erekcyjną. Naroża fasady są flankowane kaplicami o kopułach z latarniami. Wnętrze kościoła składa się z trzech naw. Po wykończeniu ogromnej budowli, której wyposażanie trwało cały wiek, wzniesiono przystający do niej klasztor. Ten jest natomiast murowany, jednopiętrowy i pochodzi z I poł. XVIII w. Składa się z dwóch skrzydeł. Od zachodu połączony jest z kościołem piętrowym przejściem korytarzowym. Place przy kościele i klasztorze opasane są wysokimi murami z wnękami.
Gdy Polska straciła niepodległość, Poświętne i Studzianna znalazły się w zaborze rosyjskim, czasowo w austriackim. Według danych demograficznych, w 1827 roku Poświętne, już bez Studzianny, liczyło 44 domy i 273 mieszkające w nich osoby. Przed powstaniem listopadowym w klasztorze mieściła się prowadzona przez zakonników szkoła. Patriotyzm księży zaznaczył się jednak szczególnie w powstaniu styczniowym, podczas którego współpracowali z powstańcami, a w klasztorze urządzili szpital.
W 1865 roku doszło jednak do kasacji zgromadzenia księży filipinów przez zaborcę. 2/3 majątku kościelnego, w tym nieruchomości wraz z klasztorem, zostały przejęte przez państwo, natomiast 1/3 dóbr została przy księżach. W części skrzydła wschodniego umieszczona została szkoła, która istniała tu do 1992 roku, a w części północno?zachodniej znalazła swoją siedzibę gmina.
Oświata i głębsza świadomość dotarła do Poświętnego w latach międzywojennych. Wówczas powołano OSP, założono orkiestrę dętą, teatralne kółko amatorskie i spółdzielnię uczniowską. Ważną rolę kulturotwórczą spełniali nadal księża filipini.
Obecnie mieszkańcy Poświętnego żyją głównie z rolnictwa, usług i turystyki. Droga do wioski prowadzi przez rozległe lasy spalskie, pozostałości dawnej Puszczy Opoczyńskiej, rozciągającej się na pobrzeżach Pilicy. Na tych terenach działali powstańcy z 1863 roku, a w czasie okupacji hitlerowskiej major Henryk Dobrzański Hubal. Poświętne wciąż przyciąga pątników, a także turystów, którzy chcą zwiedzić szlak hubalowy. W miejscowości tej jest, poza kościołami i klasztorem, kilka interesujących miejsc, które warto odwiedzić. M.in. grób młodocianego powstańca, Karola Sygietyńskiego, który służąc w pierwszym plutonie "Krakusów" zginął pod Żdżarami w 1863 roku a także mogiły partyzantów z oddziału Hubala oraz z Gwardii Ludowej, poległych w podziemiach klasztoru studzieńieńskiego, ale pochowanych poza murami.
Tradycją stało się już, że w Poświętnem na św. Michała odbywa się odpust i kiermasz, na który zjeżdża się ludność nawet z bardzo odległych okolic. Twórcy ludowi i rzemieślnicy wystawiają podczas kiermaszu swoje wyroby, a kobiety, chcące zaznaczyć przynależność kulturową, na tę okazję przywdziewają regionalne stroje.
|