Mniejszość romska w Polsce ? opis sytuacji

Ok. 1910 ? Kotlarz (ze zbiorów Andrzeja Grzymały?Kazłowskiego)

Struktura społecznościromskiej w Polsce
W Polsce według szacunkowych danych żyje obecnie około 30.000 Romów. Kilka lub nawet kilkanaście tysięcy polskich Romów przebywa za granicą, przede wszystkim w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Niemczech, Szwecji, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. W trakcie przeprowadzonego w dniach 21 maja ? 8 czerwca 2002 r. narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań narodowość romską zadeklarowało 12.731 osób, a 15.657 zadeklarowało, że posługuje się w domu językiem romskim.
Polscy Romowie są potomkami różnych grup etnicznych (kast), których przedstawiciele między VI a XI w. n.e. wyruszyli z Indii na zachód (dokładny czas i przyczyny tej wędrówki pozostają wciąż mniej lub bardziej hipotetyczne), dotarli na Bałkany, skąd w XIV w. ruszyła kolejna wielka fala migracyjna na północ i zachód Europy. Od początku XV w. znajdujemy ślady obecności Romów w Polsce (pierwszy dokument poświadczający obecność Romów w Polsce pochodzi z 1401 r.). Przez następne wieki Polska była ?krajem przyjmującym? dla Romów, którzy uciekali przed brutalnymi prześladowaniami w krajach sąsiednich, lub których szlaki wędrówek prowadziły przez ziemie polskie. Część z nich związała się z Polską na stałe. Obecnie są to Romowie należący do czterech głównych grup etnicznych:
* Polska Roma, których przodkowie między XVI a XVIII w. uciekali do Polski przed prześladowaniami z państw niemieckich. Ślady tej niemieckiej migracji można odnaleźć w licznych niemieckich zapożyczeniach obecnych w dialekcie Polska Roma. Najczęściej noszą polskie nazwiska Paczkowski, Majewski, Wiśniewski, Kamiński, Głowacki, Krzyżanowski.
* Romowie karpaccy (nazywani także Romami górskimi, Bergitka Roma) przybywali do Polski od XV w., wędrując wzdłuż łuku karpackiego z Wołoszczyzny, Węgier, Słowacji. Ich nazwiska są pochodzenia węgierskiego ? Gabor, Mirga, Ciureja oraz polskiego ? góralskie nazwiska ? Gil, Oraczko, Pompa, Kacica, Siwak.
* Kełderasze (Kelderari, Kelderasza, Kotlarze) od lat 60. XIX w. przybywali na ziemie polskie z terenów dzisiejszej Rumunii. Główną profesją Kełderaszy było kotlarstwo.
* Lowarzy (Lowara, Łowaria) pojawili się w Polsce razem z Kełderaszami, migrując z terenów dzisiejszej Rumunii i Węgier. Zajmowali się handlem końmi i tekstyliami. Romowie należących do ?starszych? grup Polska Roma i Romów Karpackich zarówno Kełderaszy jak i Lowarów nazywają Austriakami (trafne skojarzenie z krajami monarchii Austro?Węgierskiej).
Polska Roma, Kełderasze i Lowarzy kształtowali swoją kulturę i tradycję w oparciu o zasady Mageripena (niepisany kodeks praw i tabuicznych zakazów), którego jednym z najsilniejszych wyznaczników pozostawał wędrowny tryb życia. Związki z nie?Romami i Romami z innych grup są sporadyczne, a przywódcy poszczególnych grup i rodów utrzymują autorytet posługując się tradycyjnym prawem zwyczajowym. W latach 60. XX w., w wyniku realizowanej przez PRL polityki przymusowego osiedlania, większość Romów prowadzących koczowniczy tryb życia, skupiła się w miastach. Dzisiejszy obraz rozmieszczenia Romów w Polsce jest efektem polityki osiedleńczej z tamtych lat. Procesowi tworzenia się lokalnych społeczności romskich towarzyszył jednocześnie ruch migracyjny za granicę.
Romowie karpaccy trwale osiedlali się na terenie południowej Polski w czasie ostatnich kilku wieków. Ich tradycja i kultura powstawała w innych warunkach niż pozostałych grup, a utrzymanie wewnętrznej spoistości nie było czynnikiem warunkującym życie wspólnoty, tak jak to miało miejsce w grupach o tradycjach wędrownych (brak np. tradycyjnego, instytucjonalnego zwierzchnictwa: jednostkowego ? Śero Roma w Polska Roma, lub zbiorowego Romano Kris u Kełderaszy i Lowarów). Głównie zamieszkują Sądeczczyznę, Spisz, Podhale, Orawę gdzie tworzą wspólnotowe osady w Szaflarach, Czarnej Górze, Ostrowsku, Czarnym Dunajcu, Maszkowicach, Krośnicy, Łososinie Górnej?Koszarach, Ochotnicy Górnej, Nowym Sączu, Nowym Targu i innych. Od lat 50. XX w. emigrowali do miast (głównie Nowa Huta, miasta Górnego i Dolnego Śląska), ale także do miasteczek i wsi północnej i północno?zachodniej Polski, gdzie zatrudniano Romów w Państwowych Gospodarstwach Rolnych.
Obok międzygrupowych, przypominających kastowe, podziałów wśród Romów istotne znaczenie mają także podziały terytorialne, związane z działalnością oficjalnych organizacji romskich (w większości przypadków mających zasięg lokalny) i wewnętrzne podziały na bogatych i uboższych w obrębie miast i wiosek. Trzeba jednak pamiętać, że hermetyczność społeczności romskiej do tego stopnia utrudnia z nią głębszy kontakt, że z całą pewnością wiele podziałów i wewnętrznych problemów w ogóle nie dociera do zewnętrznych obserwatorów.

Udział w życiu publicznym
Romowie są mniejszością etniczną, która (poza nielicznymi wyjątkami) nie bierze aktywnego udziału w życiu publicznym. Wynika to z niedostatecznej edukacji obywatelskiej oraz ciągle jeszcze obecnej rezerwy (czy wręcz niechęci) tradycyjnych autorytetów wobec działalności na forum publicznym. Powodem małej aktywności publicznej Romów są również problemy organizacji romskich. Ciągle powtarzające się w historii Romów okresy prześladowań oraz próby przymusowej asymilacji wykształciły system zachowań oparty na nieufności i mistyfikacji w kontaktach ze światem zewnętrznym. Tradycyjna struktura organizacyjna społeczności romskich oparta na więziach rodzinnych i rodowych była najlepszą ochroną przed zazwyczaj opresyjnym otoczeniem. Wszystko to utrwalało tryb życia na marginesie społeczeństwa.
Próbą aktywnego włączenia się Romów w powstające po 1989 r. społeczeństwo obywatelskie był udział w kampanii wyborczej w 1991 r. Andrzeja Mirgi i Stanisława Stankiewicza, kandydatów na posłów do Sejmu RP. Andrzej Mirga startował jeszcze raz w 1993 r. z listy Unii Wolności. Kkandydaci nie znaleźli zdecydowanego poparcia nawet wśród samych Romów i były to jedyne jak dotąd próby wprowadzenia reprezentantów Romów do parlamentu.
Radnym gminy Czarny Dunajec (województwo małopolskie) kadencji 1998?2002 był Ryszard Rzepka. W wyborach 2002 r. do samorządu terytorialnego na terenie województwa małopolskiego wystartowało kilkunastu Romów. Nikt z kandydatów nie uzyskał mandatu, lecz za sukces można uznać przeprowadzoną kampanię wyborczą, dzięki której do publicznej dyskusji wprowadzono problemy lokalnych społeczności romskich. W Konstantynowie Łódzkim, m.in. dzięki wsparciu wyborców romskich, radnym miejskim został członek Stowarzyszenia Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce Robert Jakubowski.
Zmiany zachodzące w Polsce po 1989 r. umożliwiły podjęcie działań służących podtrzymywaniu tożsamości narodowej i kultywowaniu własnej kultury. W tym nurcie znajduje swoje miejsce wydawany od 1990 r. w Białymstoku miesięcznik dla Romów ?Rom p?o Drom? redagowany przez Stanisława Stankiewicza. W piśmie publikowane są artykuły w języku romani oraz po polsku. Od 1995 r. Stowarzyszenie Romów w Polsce wydaje, skierowany przede wszystkim do czytelnika polskiego, od 2004 r. miesięcznik ?Dialog Pheniben?. Od 2005 r. Związek Romów Polskich wydaje miesięcznik ?Romano Atmo?. Programy poświęcone Romom ukazują się w ramach programów dla mniejszości narodowych w regionalnych oddziałach TVP i PR. Oddział Kraków TVP, jako pierwszy w Polsce, realizuje raz w miesiącu program informacyjny, częściowo w języku romskim.
Media coraz więcej miejsca poświęcają problematyce romskiej. W zdecydowanej większości są to jednak materiały poszukujące egzotyki i potwierdzenia, związanego ze społecznością romską, stereotypu romantycznego, bądź kryminalnego.
cdn.