Dzieje zamku

Opoczno jest wielowiekowym miastem, którego początki sięgają wczesnego średniowiecza. Do dzisiaj zachowały się w nim zabytkowe budowle, które chociaż wielokrotnie przebudowywane noszą ślady dawnej świetności i świadczą o bogatej przeszłości miasta.
Jedną z najbardziej charakterystycznych budowli opoczyńskich i jednym z nielicznych zachowanych w naszym mieście zabytków jest zamek kazimierzowski, stojący od wieków nad rzeką, przy wjeździe do Opoczna.
Początki historii opoczyńskiego zamku sięgają XIV w. i wiążą się z osobą króla Kazimierza Wielkiego. Z jego inicjatywy na terytorium Polski powstało wiele zamków obronnych. Kronikarz Janko z Czarnkowa podaje, że było ich 35, jednak w rzeczywistości było ich ok. 80. Niektóre budowane był od podstaw, inne rozbudowywane. Rozmieszczenie zamków było nierównomierne, gdyż budowle warowne koncentrowały się przede wszystkim wokół granic państwa, wzdłuż szlaków handlowych oraz w większych skupiskach ludzkich. Na południu zbudowane były z kamienia a na północy czerwieniły się barwą cegieł.
Jednym z wystawionych wówczas zamków był zamek w Opocznie. Potwierdza to Janko z Czarnkowa, który podaje, że Kazimierz Wielki obwarował miasto, wybudował zamek oraz wzniósł kościół murowany w mieście. Informacje te potwierdza Jan Długosz wymieniając zamek opoczyński obok zamków zbudowanych min. w Sandomierzu, Radomiu, Piotrkowie i Inowłodzu. Zamki te chroniły ziemię opoczyńsko–sandomierską przed najazdami nieprzyjaciół zwłaszcza Tatarów i Litwinów.
Zamek opoczyński był typowym zamkiem miejskim, tzn. leżał w obrębie miasta. Zbudowany został bowiem jednocześnie z murami miasta i usytuowany został w ich obrębie. Prawdopodobnie posiadał główną wieżę (na planie koła lub kwadratu) typową dla budowli warownych XIV w. oraz bramę wjazdową. Zamki położone były zazwyczaj w najbardziej eksponowanych, z natury obronnych miejscach. Zamek opoczyński wzniesiony z kamienia znajdował się nad Drzewiczką, mógł być dodatkowo zabezpieczony fosą i wałem. Ze względu na brak źródeł, zarówno pisanych jak i ikonograficznych, trudno jest ustalić jak pierwotnie wyglądał. Wiadomo, że zajmował południowy narożnik miasta a sądząc z fragmentarycznego planu grodu z 1820 r. jego obwód warowny zamykał się w formie prostokąta. W zachodnim rogu zamku znajdowała się wieża, brama wjazdowa usytuowana była zapewne w części północno–wschodniej.
Zamek opoczyński spełniał rolę siedziby administracyjnej starostów, którzy mieli obowiązek utrzymywania go w stanie pełnego przygotowania na wypadek wojny. Stopniowo w niektórych zamkach funkcja obronna zeszła na drugi plan na rzecz funkcji użytkowych i reprezentacyjnych. Jednym ze skutków zachodzących zmian była rezygnacja z zasady militarnego sprzężenia zamek–miasto. Tak było również w Opocznie, gdzie otrzymał wjazd z zewnątrz z pominięciem miasta. Legendy głoszą, że zamek opoczyński pełnił rolę siedziby królewskiej, gdy król Kazimierz Wielki przyjeżdżał na polowania w okoliczne lasy.
Zamek w Opocznie spłonął prawdopodobnie w trakcie wielkiego pożaru miasta w XV w.
W XVI w. był już zrujnowany i nie zamieszkany. W dokumencie z 20 stycznia 1551 r. zamek wymieniony jest jako własność króla Zygmunta Augusta. W początkach XVII w. został częściowo odbudowany na starych fundamentach. Wiadomo, że w 1629 r. był ponownie zamieszkany, posiadał kilka pokoi, kancelarię grodzką, mieszkanie burgrabiego i wieżę, zwaną szlachecką, nie posiadającą jednakże schodów. Lustracje królewszczyzn z XVII i XVIII w. wymieniają „młyn zamkowy” i „browar zamkowy”. U podnóża zamku znajdowało się Przedmieście Zamkowe, na którym w 1649 r. starosta Zbigniew Oleśnicki zezwolił Żydom na budowę 12 domów oraz nadał im place do budowy synagogi i kirkutu.
Obiekt ponownie został zniszczony w czasie wojen szwedzkich w 1655 r. i przetrwał w ruinie do drugiej połowy XIX w. Chociaż i tak był najbardziej okazałym budynkiem w ówczesnym Opocznie, nieustannie popadał w ruinę. W latach 1831–1834 większa część zamku przeznaczona była na magazyny wojskowe, gdyż nie było chętnych do wydzierżawienia pomieszczeń na inne cele. Po pewnym czasie obiektem zainteresowały się opoczyńskie władze powiatowe, urzędujące w katastrofalnych warunkach lokalowych. Remont i adaptacja zamku na potrzeby urzędu opóźniły się znacznie z powodu braku środków. Co najmniej od 1848 r. zaczęło w nim rezydować biuro n aczelnika powiatu opoczyńskiego, w związku z czym wykonywano doraźne remonty i naprawy. W 1860 r. sporządzony został kosztorys na „przymurowanie przystawki do zamku rządowego w mieście Opocznie, na powiększenie biura powiatowego i pomieszczenie osób do składu komisji zaciągowej należeć mających”.
W połowie XIX w., w latach 1844–46, część ruin opoczyńskiego zamku rysował Stanisław T. Chrząński, członek delegacji przeprowadzającej inwentaryzację zabytków w Królestwie Polskim pod kierunkiem Kazimierza Stronczyńskiego.
W latach 1874–75 zamek opoczyński został odbudowany na starych fundamentach, w kształcie zbliżonym do współczesnego, jednak jego wygląd znacznie odbiegał od pierwotnego. W 1927 r. architekt Majewski chcąc zarchaizować skromną bryłę budynku dodał renesansowe attyki oraz portal baniowy przy wejściu. Po odbudowie, w zamku znalazła swoją siedzibę administracja powiatowa. W latach 1918–1939 w zamku znajdowało się starostwo powiatowe, ewakuowane we wrześniu 1939 r. na wschód przed zbliżającą się zawieruchą wojenną.
W latach II wojny światowej w komnatach zamkowych mieścił się oddział zakaźny opoczyńskiego szpitala miejskiego im. św. Władysława. Zresztą szpital funkcjonował w tym miejscu do lat 60. XX w. W kolejnych latach w zamku znajdowały się biura administracji powiatowej, biblioteka, zakład energetyczny. W 1976 r. rozpoczęto adaptację budynku dla potrzeb Muzeum Regionalnego. Prace remontowo–konserwatorskie prowadzone były w oparciu o projekt adaptacji obiektu na muzeum, wykonany w 1976 r. przez inż. architekta J. Mackiewicza.
Obecne mury zamkowe fragmentarycznie wykonane są z kamienia wapiennego (dawne mury) oraz cegły. Budowla składa się z dwóch skrzydeł połączonych pod kątem prostym. W skrajnej osi południowo–zachodniego skrzydła znajduje się brama z sienią przelotową, sklepiona kolebkowo, z lunetami i z prześwitami arkadowymi. Od strony płd.–wsch. znajduje się murowany ganek z arkadowymi prześwitami. Obiekt jest częściowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny, zwieńczony attyką pełną o dekoracji arkadowej, posiadającą płyciny prostokątne zamknięte półkoliście ze szczycikami gzymsowymi zwieńczonymi kulami. Część wschodnia skrzydła pn.–zach. nie posiada attyki.
Nad bramą od strony południowej znajduje się balkon. Zamek opoczyński posiada dachy wielospadowe. Na bramie znajduje się wykuty herb Odrowąż. We wnętrzu zwracają uwagę trzy sklepione pomieszczenia o grubych ścianach sięgających 2,5 metra, w których odnaleźć można fragmenty najstarszych, XIV–wiecznych murów.
Niegdyś między ludźmi krążyły legendy o dziwnych zjawiskach słyszanych lub widzianych w zamkowych murach. Jedno z tych opowiadań nawiązuje do nierealnego wydarzenia jakie miało miejsce w czasie wieczoru imieninowego starosty opoczyńskiego. Kiedy zbliżała się północ nagle z dziwnym szumem otworzyły się drzwi i okna. Zebrani zobaczyli jak po schodach ze strychu sunie biały jak mgła, wydłużony jak postać ludzka, obłok. Zaskoczeni goście zobaczyli jak ta mgławicowa postać przesunęła się po części pokoju i rozpłynęła się. Dał się wtedy słyszeć jakiś szum i wszystko nagle ucichło. Goście siedzieli przestraszeni, ale nic niezwykłego dalej już się nie działo. Obecnie dawne duchy zamkowe zniknęły ale kto wie, może ktoś je jeszcze zobaczy?
Legendy głoszą również, że zamek opoczyński połączony był przejściem podziemnym z tzw. domem Esterki, jednakże do dzisiejszych czasów żadnych lochów nie odkryto.
Od 1976 r. w zamku swoją siedzibę ma Muzeum Regionalne w Opocznie, a w komnatach zamkowych oglądać można wystawy poświęcone dziejom ziemi opoczyńskiej oraz bogatej, opoczyńskiej kulturze ludowej.