tygodnik opoczyński
Baza firm
 
Białaczów

 Dwór białaczowski jako siedziba rodów szlacheckich

 
Ks. prof. dr hab. Henryk Karbownik „Białaczów i okolica w latach 1233-1914. Studium historyczno-prawne.” (cz. I) (wybrane fragmenty).

Białaczów jest miejscowością leżącą 8 km na południe od Opoczna, liczącą dziś około 1000 mieszkańców. Dzieje Białaczowa sięgają początków polskiej państwowości. Miejscowość przechodziła rozmaite koleje losu. Od początku swych dziejów był gniazdem szlacheckich rodów, następnie stał się siedzibą parafii integrującej miejscową ludność wokół kościoła, a w połowie XV w. otrzymał prawa miejskie, które ponownie zostały mu nadane w roku 1788. Posiadał je do 1869 roku, wówczas to został przekształcony w osadę.
Białaczów nie wywierał istotnego wpływu na historię kraju, to jednak przez cały ciąg swych dziejów odzwierciedlało się w nim to wszystko, co działo się na ziemiach polskich.
Dwór był feudalną instytucją wywierającą bezpośredni wpływ na kształtowanie się stosunków społecznych i gospodarczych miejscowej ludności. Fundamentem, na podstawie którego dwór opierał swoją działalność, była ziemia. Siedzibę dworu stanowiły zabudowania przeznaczone dla dworskich osób i dla celów gospodarczych. Osobą zarządzającą dworem był właściciel ziemski.
Od początku omawianego okresu aż do roku 1864 w białaczowskim dworze, tak samo jak w całym kraju, system gospodarowania był oparty na feudalnej własności ziemi. Co oznaczało, że część ziemi, która należała do właściciela, była uprawiana bezpośrednio na jego rzecz, natomiast drugą część swojej ziemi, właściciel oddawał w posiadanie ludności wiejskiej, która z tego tytułu była zobowiązana do płacenia na rzecz dworu pieniężnych czynszów, uiszczania obowiązkowych danin i odrabiania pańszczyzny na dworskim polu. Właścicielami ziemi były osoby pochodzenia szlacheckiego, reprezentujące znaczne rody.

Ród Odrowążów
Najstarszym rodem, który posiadał dobra białaczowskie był ród Odrowążów. Przybył on do Polski środkowej ze Śląska.
Jeden z Odrowążów otrzymał olbrzymie tereny, rozciągające się w trójkącie biegnącym od Opoczna przez Skarżysko, Radom i znów do Opoczna. Posiadłości te były dzielone między poszczególnych spadkobierców, którzy prócz dziedziczonego herbu Odrowąż, przybierali nazwiska od nazw posiadanych majętności, np. Białaczowscy od Białaczowa, Petrykowscy od Petrykóz, Parczewscy od Parczewa, Koneccy od Końskich itp. W XVI w. było około 60 rodów posiadających herb Odrowąż.
Dwór białaczowski został wyodrębniony z posiadłości koneckich pod koniec XII w. Według kronikarskich zapisków: Saul Odrowąż z Końskich, prawnuk lub wnuk Prędoty Starego przekazał swemu synowi Janowi posiadłości białaczowskie. Należy domniemywać, że w ich skład wchodził nie tylko Białaczów, lecz także okoliczne wioski.
Białaczowscy Odrowążowie z upływem lat doszli do dużego znaczenia w politycznym życiu naszego kraju. Jednym z nich był Jan Prandota z Białaczowa żyjący w latach 1200-1266. W roku 1242 został biskupem krakowskim. Bratem biskupa Jana Prandoty był Krzesłow Odrowąż z Białaczowa, żyjący w pierwszej połowie XIII w. W 1233 roku uczestniczył on w zjeździe szlachty, który odbył się pod Miedzną Drewnianą, zwaną wówczas Wielką. O innych Odrowążach z Białaczowa w dokumentach są nieliczne wzmianki.

Straszowie
Dokument z roku 1346 wspomina o Odrowążu z Białaczowa, który miał na imię Sando, i który był najprawdopodobniej wnukiem Krzesłowa. Syn Sanda noszący imię Strasz, pełnił urząd kasztelana małogoskiego. Osoby wywodzące się od niego przybrały nazwisko Straszów. W ich posiadaniu znajdowały się nie tylko dobra białaczowskie, ale także majętności w środkowej Małopolsce. Strasz Odrowąż posiadał dwóch synów: Jana Strasza i Jana zwanego Czarnym. W roku 1415 obydwaj bracia podzielili się majątkiem. Jan Strasz otrzymał Kościelnik, Stanisławice, Sędziszów i część Rzędowic. Jan Strasz Czarny odziedziczył dobra białaczowskie. Jan Strasz z Kościelnik stanął przed sądem ziemskim, gdyż został oskarżony z powodu spotwarzania żony Władysława Jagiełły, królowej Zofii. Sąd ziemski uniewinnił jednak Jana Strasza, lecz monarcha skazał go na odsiadywanie kary w wieży sandomierskiego zamku.
Drugi z synów, Jan zwany Czarnym osiadł w Białaczowie i miał kilku synów. Jednego z nich imieniem Stanisław, Długosz wymienia w księdze uposażeń, że był właścicielem Białaczowa. Dwaj inni bracia, Piotr i Andrzej w roku 1449 przeprowadzili rozgraniczenie swoich posiadłości.
Granica ich majątku miała przebiegać wzdłuż drogi do Petrykóz, następnie była wytyczona w kierunku południowym w stronę Dużego Kamienia i dalej do Suchego Dębu. Dalej granicą była droga biegnąca do Sobienia ku Ossie, a stamtąd modrzewiową drogą docierała do Białaczowa.
Piotr zaś będąc właścicielem Białaczowa, w roku 1456 wystarał się u króla Kazimierza Jagiellończyka o przywilej lokacyjny dla miasta Białaczowa. Ród Straszów rozprzestrzenił się w okolicy i w kraju, lecz wszyscy nazywali się jako Straszowie z Białaczowa.
Jeden z rodziny Straszów imieniem Leonard był właścicielem części Węglan, a następnie nabył wieś Murowaną Miedznę. Przeszedł na kalwinizm. W Miedznej Murowanej zbudował kalwiński zbór, sprowadził ministra kalwińskiego i dał mu uposażenie w ziemi. Zmarł bezpotomnie a jego posiadłości przejął Stanisław Strasz.
Według tradycji mieszkańców wioski Murowana Miedzna, zbór kalwiński został rozebrany, a kamienie uzyskane z niego zostały wmurowane do dworskiego spichrza. W tym miejscu gdzie stał zbór wydostają się z ziemi drobne kamienie, kawałki cegieł, szkło, metale i inne drobiazgi.
Ród Straszów chociaż rozpowszechniony w tej okolicy pomału wygasał. Dla jego upamiętnienia wioska zwana Radwańską Wolą w XVIII wieku otrzymała nazwę Straszonej Woli.

Białaczewscy
Piotr Strasz pozostawił czerech synów: Mikołaja, Stanisława, Piotra, Abrahama. Mikołaj Strasz z Białaczowa jest często wzmiankowany w dokumentach z lat 1480-1504, jako sędzia krakowski. Natomiast pozostali synowie Piotra, tj. Stanisław, Piotr i Abraham zaczęli nazywać się Białaczowskimi dając przez to nowe nazwisko dla młodszej linii Odrowążów i Straszów.
Właścicielem majątku w Białaczowie został Piotr Białaczowski. Stanisław zaś był posiadaczem niewielkiej nieruchomości w Końskich. Tenże Stanisław posiadał także niewielką wieś Węglany. W XVI wieku Białaczowscy opuścili swe gniazdo rodzinne i rozproszyli się na ziemiach ówczesnej Polski, a nawet osiedlili się na Rusi. Nie należeli do szlachty zamożnej, najczęściej byli posiadaczami jednej wioski lub tylko jej części.
Jeden z synów Piotra Strasza, Abraham, również opuścił Białaczów, albowiem odziedziczył Kościelniki i Stanisławice w środkowej Małopolsce.
Posiadłości te niebawem odstąpił Kurozwęckim, w roku 1489, a nabył nieruchomości ziemskie w powiecie radomskim. Abraham miał jednego syna Jakuba, który po ojcu odziedziczył wzmiankowaną posiadłość.
Jakub Białaczewski miał syna Andrzeja, który zmarł bezpotomnie, i cztery córki. Jedną, Katarzynę, która zawarła związek małżeński z Wawrzyńcem Podlodowskim, drugą Urszulę, zamężną z Hieronimem Kuroszem, trzecią Elżbietę, która wyszła za mąż za Pawła Komorowskiego oraz Annę. Była ona zamężna z Piotrem Kochanowskim i z tego małżeństwa przyszedł na świat wielki poeta Jan Kochanowski.
Życie Anny Kochanowskiej przypadło na okres trwającej w Polsce reformacji. Anna Kochanowska zmarła w roku 1557, przeżywszy 50 lat. Była matką 11 dzieci. Została pochowana w Zwoleniu, w grobowcu Kochanowskich.
W twórczości Jana Kochanowskiego sprawy rodzinne niewiele zajmują miejsca, to jednak swej matce poświęcił dość obszerny, składający się ze 155 zwrotek tren XIX, w którym pisze Na ten czas mi się matka właśnie ukazała. A na ręku Urszulę moję wdzięczną miała. Nieco dalej opisał ją jako osobę bardzo czułą, serdeczną, życzliwą, która swą radą, tłumaczeniem i powoływaniem się na prawdy wiary katolickiej koiła ból ojca i dźwigała go z dna rozpaczy po utracie najbardziej ukocha
nej przez niego córki Urszuli.

Białaczów - siedzibą Kochanowskich
Po śmierci Anny i Piotra Kochanowskich, ich spadkobiercy przeprowadzili podział majątku w roku 1559. Najstarszy spośród synów, Kacper, otrzymał dobra po matce. Dokument sądowy z roku 1575 nazywa Kacpra Kochanowskiego dziedzicem dóbr: Policzna i Białaczowa. Księga podatkowa z roku 1577 informuje, że wieś Ossa, leżąca w parafii Białaczów, stanowiła własność Jana Kochanowskiego, syna Kacpra, będącego pisarzem sądu ziemskiego województwa sandomierskiego. Tenże Jan Kochanowski w roku 1589 pełnił urząd komornika w powiecie opoczyńskim i był posiadaczem nie tylko Ossy, lecz także części Białaczowa. Zatem, jeżeli Anna Białaczewska nie wywodziła się z Białaczowa poprzez urodzenie, to jednak była z nim złączona nie tylko przez pochodzenie jej rodziny, lecz także przez posiadany majątek, który przeszedł na jej syna Kacpra. Ten zaś stał się założycielem rodu Kochanowskich z Białaczowa.
Ostatnim Kochanowskim, który urodził się w opoczyńskiej ziemi, był Jan Karol Kochanowski (1869-1949), profesor Uniwersytetu Warszawskiego, autor wielu dzieł historycznych.
Majątek białaczowski Kochanowskich został podzielony na części w XVII wieku. Mieli tam swe udziały nie tylko Kochanowscy, ale także Dembińscy, Lubiszewscy, Wolscy, Rodzińscy i inni.

Małachowscy
Jan Małachowski, wielki kanclerz koronny, właściciel dóbr koneckich i kilkunastu innych kluczy, około roku 1727 nabył dobra białaczowskie od dotychczasowych właścicieli Dembińskich i Rudzińskich. W roku 1777 dokonano podziału majętności pozostawionych po śmierci wielkiego kanclerza. Klucz białaczowski otrzymał Stanisław Małachowski.
Stanisław Małachowski urodził się w roku 1736 w Końskich. W roku 1771 zawarł związek małżeński z Urszulą Czapską. Owdowiał w roku 1782 i zawarł następne małżeństwo z Konstancją z Czapskich, siostrą pierwszej żony.
Największym sukcesem politycznym Stanisława Małachowskiego było otrzymanie laski marszałkowskiej na sejmie czteroletnim (1788-1792). Po przyłączeniu się do konfederacji targowickiej udał się na emigrację do Wiednia. Po upadku Polski przystąpił do spisku mającego na celu wskrzeszenie Polski. Gdy spisek został wykryty, Małachowski został ukarany grzywną, którą corocznie wpłacano do Końskich. W dobie Księstwa Warszawskiego był prezesem rady ministrów.
Dla miasta Białaczowa wystarał się o przywilej lokacyjny w roku 1787, który został zatwierdzony w następnym roku przez króla Stanisława Poniatowskiego. Ludności wiejskiej nadał wolność osobistą, zbudował zakłady przemysłowe w Petrykozach, Rudzie i Parczowie, zreorganizował administrację w swych posiadłościach, dla pracowników sprowadzanych z Niemiec wybudował domy mieszkalne, na tzw. Stanisławowie, tamże pałac oraz ratusz dla miejskiej władzy.

Bro¶el-Platerowie
Zmiana właściciela dóbr białaczowskich miała miejsce w roku 1888, kiedy Ludwik Bro¶el-Plater, właściciel dóbr niekłańskich, przejął posiadłości białaczowskie jako spadek po swej ciotce Hortensji Małachowskiej. Po jego śmierci majątek odziedziczył jego syn Zygmunt Bro¶el-Plater. On zbudował cegielnię i tartak w Petrykozach. Po pierwszej wojnie światowej uregulowane zostały serwituty i zostały przeprowadzone parcelacje folwarków w Parczowie, Petrykozach i Żelazowcach.
W roku 1945 majątek białaczowski został przejęty na rzecz skarbu państwa na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944 r. Rodzina Platerów została zmuszona do opuszczenia swojej siedziby.

Okoliczne dwory
Prócz dworu białaczowskiego były też dwory szlacheckie należące do: Straszów, Białączewskich, Kochanowskich, Libiszowskich i Dembińskich. Wśród tych dworów wyróżniał się dwór Załuskich w Zakrzowie. Ich pobyt w tej wiosce rejestrują źródła pochodzące z XVI wieku. Wtedy to Załuscy razem z Białaczewskimi sprawowali patronat nad kościołem w Białaczowie.
W pozostałych wioskach tej okolicy również znajdowały się szlacheckie dwory. W Miedznej Drewnianej miał swe posiadłości Mikołaj Dunin. W niektórych wioskach, chociaż właściciele ziemscy posiadali w nich swe majątki, to jednak ich siedziby znajdowały się w innych miejscowościach, np. Żelazowice były własnością Drzewieckich z Drzewicy.
Te pomniejszone dwory nie posiadały jednak tak wielkiego znaczenia jakim cieszył się dwór w Białaczowie.
Oprac. dr A. Wiktorowicz


Artykuł ukazał się w wydaniu nr 44 (643) z dnia 6 Listopada 2009r.
W dziale Białaczów dostępne są również artykuły:

Pokaż pełny spis treści
 
Kontakt z TOP
Tomaszów Mazowiecki - baza wiedzy Biuro ogłoszeń
oglotop@pajpress.pl

Tomaszów Mazowiecki - baza wiedzy Dział reklamy
tel: 44 754 41 51

Tomaszów Mazowiecki - baza wiedzy Redakcja
tel: 44 754 21 21
top@pajpress.pl
Artykuły
Informator
Warto wiedzieć
Twój TOP
TIT - rejestracja konta Bądź na bieżąco.
Zarejestruj konto »