tygodnik opoczyński
Baza firm
 
Opoczno

 Tajemnice ukryte w nazwach cz. XXVII

 
Odkryliśmy już wszystkie tajemnice ukryte w nazwach miejscowości z terenu gminy Opoczno. Teraz przyszedł czas na Białaczów oraz inne wioski znajdujące się w tej gminie. Skąd pochodzi nazwa tej wsi i jak ewoluowała na przestrzeni wieków, jakie są najważniejsze wydarzenia historyczne związane z Białaczowem oraz zabytki, które warto tam zwiedzić?





Dawniej Białaczów był miasteczkiem, dziś to wieś gminna leżąca nad Drzewiczką w powiecie opoczyńskim. Znajduje się 12 km na południe od Opoczna. Po raz pierwszy w dokumentach pojawia się w 1233 roku za sprawą komesa Krzesława Odrowąża comes de Balacow. W 1390 roku brzmiała ona de Belaczaw, w 1405 roku ewoluowała do Byalaczow, a w źródłach z 1577 roku figuruje już jako Bialaczow. Następnie, pod wpływem pojawienia się ?ó?, nazwa tej miejscowości zaczęła być pisana jako Białaczów.
Źródła onomastyczne podają, że nazwa Białaczów wywodzi się prawdopodobnie od zanotowanej pierwszy raz w średniowieczu rośliny nazywającej się białacz. Językoznawcy domniemają, że od tej nazwy pochodzi zapewne słowiańskie imię Białacz, które nosił założyciel Białaczowa. Materiały językoznawcze podają, że model nazwisk kończących się na ??acz? jest żywotny. Zatem, dla przykładu, dawne określenia osoby typu Białacz, Garbacz czy Chudacz, odnosiły się adekwatnie do wyrazów biały, garb i chudy. Niektórzy naukowcy twierdzą jednak, że nazwa tej wsi pochodzi po prostu od wyrazu biały. Po dzień dzisiejszy miejscowość ta jest określana przez najstarszych mieszkańców wioski, którzy posługują się jeszcze gwarą opoczyńską, jako Białacuf, a wszystko to co odnosi się do niej jest białacoskie.
Pierwsze wzmianki na temat Białaczowa pochodzą z XIII wieku. Osiedle pierwotnie było własnością jednej z linii Odrowążów, a mianowicie Straszów Białaczowskich, którzy za czasów piastowskich prowadzili w tych stronach wzmożoną akcję kolonizacyjną. Po zjednoczeniu państwa przez Władysława Łokietka, Białaczów znalazł się w województwie sandomierskim. W XV i XVI wieku nastąpiło dalsze podzielenie kraju na mniejsze jednostki administracyjne zwane powiatami i wówczas Białaczów znalazł się w powiecie opoczyńskim, któremu jest wierny do dziś.
Do nadania osiedlu praw miejskich przyczynił się prawdopodobnie Kazimierz Wielki, bowiem w 1434 roku Białaczów występował już jako oppidum, czyli miasto. W 1456 roku Piotr Strasz, wychowanek Uniwersytetu Jagiellońskiego, odnowił przywileje tego miasta i zdobył dla niego prawa magdeburskie. Następni właściciele miasta zabiegali wśród późniejszych władców Polski o zatwierdzenie przywileju lokacyjnego. Król Zygmunt Stary na prośbę samych białaczowskich mieszczan w 1509 roku na sejmie w Piotrkowie ponowił przywilej. To samo zrobił jego syn Zygmunt August oraz królowie elekcyjni: Stefan Batory w 1578 roku i Zygmunt III Waza w 1640 roku.
W połowie XVII wieku Białaczów przeszedł w ręce Kochanowskich, a następnie Dembińskich. W 1727 roku te dobra nabył Jan Małachowski, starosta opoczyński, po którym w spadku przejął je Stanisław Małachowski, znakomity mąż stanu z czasów Stanisława Augusta, marszałek Sejmu Czteroletniego oraz współtwórca Konstytucji 3 maja. Jako pierwszy w swoich dobrach białaczowskich wprowadził czynsze, stąd też w katedrze warszawskiej na pomniku poświęconym jego pamięci napisano, że był przyjacielem ludu. Zajął się również trudną sytuacją ekonomiczno?prawną mieszczan białaczowskich. Pragnąc wrócić im dawną wolność, w 1787 roku restytuował i rozszerzył ich dawne przywileje. Do dyspozycji mieszczan oddał około 540 mórg gruntów ornych oraz 18 mórg łąk, ponadto przeznaczył 13 mórg na place, ogrody i rynek. Powołał również administrację miejską, składająca się z burmistrza i radnych. Stanisław Małachowski stworzył w Białaczowie wielkie założenie urbanistyczno?krajobrazowe obejmujące zespół pałacowy wraz z parkiem, zwierzyńcem, zabudowania folwarczne oraz miasto z kościołem i ratuszem jako dominantami kompozycji. Bryła pałacu została połączona widokową aleją lipową z budynkiem ratusza w rynku, podkreślając jedność miasta i rezydencji właściciela. Sam pałac zbudowany około 1800 roku według projektu Jakuba Kubickiego, jest dobrym przykładem stylu klasycystycznego już z założenia palladiańskiego (pałacu połączonego ćwierćkolistymi galerami z oficynami), popularnego w XVIII w. w Polsce i w wielu krajach Europy. Ratusz w Białaczowie ukończono w 1797 r., a na jego frontonie umieszczono napis: Consilio et lustitiae Sacrum 1797 ? Miejsce dla rady i sprawiedliwości jest święte. Małachowski nadał też miastu pieczęć, która zawierała inicjały jego imienia i nazwiska. Motywy pieczęci przeniesione zostały na herb miasta.
Wokół Białaczowa występowały rudy żelaza. Małachowski jako dobry gospodarz przystąpił do ich eksploatacji zakładając kopalnie w Białaczowie, Parczowie, Parczówku, Rudzie Białaczowskiej, Sędowie i Sobieniu. Rudę żelazną przerabiano na miejscu. W związku z tym budowano wielkie piece do wytopu rudy, fryszerki służące do przerobu surówki oraz fabryki przedmiotów żelaznych.
Za czasów Stanisława Małachowskiego Białaczów był niewielką osadą liczącą 62 domy, z czego 8 plebańskich. Ich liczba zwiększyła się dopiero w XIX wieku. W 1827 roku było ich 81, a w 1881 roku ? 94. W tym czasie o wiele szybciej wzrastała liczba mieszkańców. W 1810 roku do 766, w 1881 roku do 1290 osób. Wtedy ludność osady zajmowała się głównie rolnictwem oraz murarstwem.
W 1829 roku, za czasów burmistrza Franciszka Płoszowskiegou wszczęto próby zorganizowania szkoły. Ostatecznie szkoła powstała w 1835 r. za czasów burmistrza Wojciecha Dydowicza. Po jego śmierci włodarzem Białaczowa został Stanisław Święcicki. Po zniknięciu Święcickiego burmistrzami byli Marcin Wandurski i Julian Kwiatkowski, za którego urzędowania Białaczów utracił prawa miejskie. W 1888 r. następuje zmiana właściciela dóbr białaczowskich. Zostaje nim Ludwik Broel?Plater, który posiadłości białaczowskie otrzymuje w spadku po swej ciotce Hortensji Małachowskiej. Po jego śmierci dziedzictwo obejmuje syn Zygmunt Broel?Plater, leśnik z wykształcenia, absolwent akademii królewskiej w Taharandt k. Drezna. Wybudował cegielnię i tartak w Petrykozach.
Poza klasycystycznym ratuszem z 1797 roku, w Białaczowie znajduje się wiele innych zabytków. Można nawet rzec, że Białaczów i okolice należą do najciekawszych i najpiękniejszych miejsc opoczyńskiego. Zachowały się tu nie tylko zabytki architektoniczne, ale przetrwały także dobrze utrzymane lasy i ślady po dawnych pracach górniczych. Spośród kopalń najstarsza znajdowała się na Górze Białaczowskiej. Czerpano z niej rudę żelaza już w XVII wieku. Pracowali tam przeważnie chłopi pańszczyźniani.
Będąc w w tej miejscowości warto zobaczyć kościół pw. Jana Chrzciciela. Prepozytura w Białaczowie istniała prawdopodobnie w pierwszej połowie XII w. Wkrótce potem przekształciła się ona w parafię. Właściwym założycielem parafii był w połowie XIII w. krakowski biskup Prandota z Białaczowa, który nadał jej też uposażenie. To za jego czasów wybudowany został pierwotny murowany kościół (około połowy XIII w.) Według dokumentów sądu gnieźnieńskiego z 1432 roku kościół był stary i ?od dawna istniejący?. W początkach XVI wieku ten był w części drewniany, a w części murowany. W latach 1694?1696 przebudowano całą świątynię, tzn. dobudowano znacznie większą murowaną nawę. Kościół został konsekrowany 20 sierpnia 1932 roku przez bpa Włodzimierza Jasińskiego. Świątynia ta jest orientowana, zbudowana na planie krzyża, w stylu barokowym, murowana. W jej wnętrzu znajdują się trzy późnogotykowe ołtarze, główny z rokokowymi rzeźbami oraz dwa boczne, ozdobione płaskorzeźbami. Na cmentarzu białaczowskim znajduje się natomiast dzwonnica z 1852 roku.
Do pierwszej grupy zabytków zaliczany jest, wcześniej wspomniany, zespół pałacowy, przeznaczony na rezydencję magnacką, wystawiony w latach 1797?1800. Składa się on z jednopiętrowego budynku głównego ozdobionego pięknym portykiem o czterech murowanych kolumnach doryckich, dwóch galerii, oficyny i dwóch pawilonów. Wnętrze głównego budynku, o założeniu dwutraktowym, posiada bogate dekoracje stiukowe i malarskie. Wiele pomieszczeń miało stylowe wyposażenie, zwłaszcza salon i gabinet ?etruski?. Z dawnych rzeźb klasycystycznych z końca XVIII wieku ocalały marmurowe popiersia Minerwy, Diany, filozofa, posąg Bachusa oraz dwa żeliwne popiersia Jacka Małachowskiego. Apartamenty reprezentacyjne zdobione dekoracją stiukową i malarską, wzorem pałacyku łazienkowskiego mieściły się na parterze, natomiast pierwsze piętro, dużo niższe, miało charakter ściśle prywatny. Jeszcze do niedawna mieścił się tam Państwowy Dom dla Przewlekle Chorych.
W Białaczowie znajduje się także 15?hektarowy park, założony prawdopodobnie w XV wieku przez rodzinę Odrowążów. Przez pewien okres zajmowała się nim matka poety, Zygmunta Krasińskiego, która była pasierbicą Stanisława Małachowskiego. Park rozciąga się na równinie, przez środek której płynie niewielki strumyk, miejscami obrosły olchami. Rosną w nim głównie lipy, klony i graby, a z rzadszych gatunków ? tulipanowce, buki i modrzewie. W parku pałacowym znajduje się wyspa otoczona resztkami dawnej fosy. W jej głębi kryją się podziemia starego gródka Odworążów. Urodziła się w nim i wychowała Anna Białaczowska, matka Jana Kochanowskiego z Czarnolasu.
Swoją szansę na rozwój, Białaczów upatruje m.in. w turystyce. Na terenie gminy turyści mogą zwiedzić omówione wyżej bardzo ciekawe zabytki, udać się na spacer po czystych lasach oraz wybrać się na ryby nad Wąglankę i Drzewiczkę.
Podczas I wojny światowej Białaczów jak i cały teren powiatu opoczyńskiego, został poważnie zniszczony. W czasie ostatniej wojny Białaczów był wielokrotnie pacyfikowany. Ku czci ofiar terroru hitlerowskiego, społeczeństwo miejscowe ufundowało płytę pamiątkową.


Nal   

Artykuł ukazał się w wydaniu nr 16 (823) z dnia 19 Kwietnia 2013r.
 
Kontakt z TOP
Tomaszów Mazowiecki - baza wiedzy Biuro ogłoszeń
oglotop@pajpress.pl

Tomaszów Mazowiecki - baza wiedzy Dział reklamy
tel: 44 754 41 51

Tomaszów Mazowiecki - baza wiedzy Redakcja
tel: 44 754 21 21
top@pajpress.pl
Artykuły
Informator
Warto wiedzieć
Twój TOP
TIT - rejestracja konta Bądź na bieżąco.
Zarejestruj konto »