Śladami dobrego wojaka Szwejka w Polsce - Sanok

Początki historii miejscowości, której nazwa wywodzi się rzeki, nad którą jest położona, sięgają przypuszczalnie końca X lub początku XI wieku. W starej ruskiej kronice kronikarza Nestora z 981 roku występuje wzmianka o zajęciu przez Włodzimierza I Wielkiego, księcia kijowskiego, średniowiecznych grodów Przemyśl, Czerwień i innych grodów, a są to tereny na których zlokalizowany jest Sanok. Wspominane obszary, przed zajęciem przez Ruś, należały do utworzonego przez księcia Mieszka I państwa polskiego. W połowie XII wieku ziemie, na których znajdował się ważny gród obronny i ośrodek administracji książęcej, przywrócił Polsce podczas wyprawy kijowskiej Bolesław I Chrobry. Jednak po jego śmierci zostały utracone ponownie na rzecz Rusi. Za panowania króla Bolesława II Śmiałego znów powróciły do Polski, aby w czasach księcia Władysława I Hermana ponownie znaleźć się w granicach Rusi Kijowskiej.
Najstarsza znana bezpośrednia pisemna wzmianka o Sanoku odnotowana została w ruskim ?Latopisie Hipackim?. Pochodzi z 1150 roku, gdy Sanok znajdował się w rękach książąt ruskich i opisuje zajęcie grodu Sanok, rządzącego nim posadnika Jasza i wielu wiosek w przemyskiem, przez Gejzę II, króla węgierskiego i księcia halickiego (Galicja i Lodomeria).
Na początku XII w. znajdujący się na rubieżach królestwa węgierskiego Sanok, odgrywał ważną rolę polityczno?administracyjną. Jak odnotowuje wspominany wcześniej ?Latopis Hipacki?, Sanok był miejscem spotkania Emeryka (1174?1204), króla węgierskiego z jedną z ruskich księżniczek. Tutaj, u wrót węgierskich, zatrzymał się w 1231 roku Włodzisław Jurewicz, książę ruski.
W I połowie XIV wieku, pochodzący z rodu mazowieckich Piastów, Bolesław Jerzy II, książę halicko?wołyński, nadał w 1339 roku Sanokowi prawa miejskie i w ten spoób stał się on pierwszym miastem na Rusi Halickiej lokowanym na prawie magdeburskim.
Po śmierci księcia Bolesława, otrutego przypuszczalnie przez bojarów, Ruś Halicka przyłączona została do Polski przez króla Kazimierza Wielkiego na mocy wcześniej zawartego układu spadkowego. Król Kazimierz potwierdził prawa miejskie uzyskane przez Sanok. W tym samym czasie (około 1366 r. ) zbudowany został gotycki zamek.
Po zgonie Kazimierza Wielkiego w Sanoku pojawiła się administracja węgierska i starostowie węgierscy. Miasto było siedzibą urzędu grodzkiego i ziemskiego, sądu grodzkiego, ziemskiego i Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego dla ziemi sanockiej, działającego do połowy XVI w.
W 70. latach XIV w. Sanok kilkakrotnie odwiedził książę Władysław Opolczyk, pełniący obowiązki wielkorządcy Rusi Halickiej. W 1417 roku w miejscowym kościele franciszkańskim odbył się ślub króla Władysława II Jagiełły z jego trzecią żoną Elżbietą Granowską. Natomiast po śmierci wspominanego monarchy, w sanockim zamku przez wiele lat zamieszkiwała jego czwarta i ostatnia żona, Zofia (Sońka) Holszańska.
Wielkie zasługi dla rozwoju miasta miała królowa Bona Sforza d?Aragona, żona Zygmunta Starego. Nic dziwnego, że wdzięczni sanoccy mieszczanie, na przełomie XVI/XVII w. umieścili w herbie miasta zielonego smoka (węża) w złotej koronie, na srebrnym polu, połykającego Saracena. Symbol pochodzący z herbu rodowego Sforzów. Herb rodowy królowej Bony uzupełnił pierwotny, sięgający początków XVI w. znak miasta, wyobrażający na lazurowym polu Archanioła Michała zabijącego smoka (szatana). Do wspomianych elementów herbu dodano później białego polskiego orła w koronie symbolizującego polskość miasta i nawiązującego do przynależności Sanoka do dóbr królewskich. Miasto stanowiło bowiem uposażanie wdów królewskich.
Największy rozwój i rozkwit miasta przypadał na okres od połowy XIV do połowy XVI w. Ten najpomyślniejszy okres w historii Sanoka przerwał pustoszący najazd tatarski na Bieszczady. W jego wyniku doszło do całkowitego zniszczenia miasta, w którym ocalało tylko sześć domów. Od tego czasu miasto nie zdołało podnieść się ze zniszczeń i odrodzić. Od końca XVI w. widoczny był jego powolny upadek, któremu sprzyjały również liczne pożary.
W 1768 roku szlachta sanocka aktywnie przyłączyła się konfederacji barskiej i wzięła udział w walkach konfederatów z wojskami rosyjskimi. Po pierwszym rozbiorze Polski, Sanok i ziemia sanocka znalazły się na terenie Królestwa Galicji i Lodomerii, której siedziba administracyjna, ze względu na zniszczenie miasta w walkach obronnych, znajdowała się w Lesku. Sanok do pierwszego rozbioru Polski wchodził w skład ziemi sanockiej województwa ruskiego. Po 1772 roku znalazł się na obszarze cyrkułu leskiego, później sanockiego.
Podczas Wiosny Ludów sanoczanie przyłączyli się do rewolucji. Założyli Gwardię Narodową Ziemi Sanockiej (komendantem był Teofil Wojciech Ostaszewski herbu Ostoja) i powołali Radę Narodową Obwodu Sanockiego. Ważne znaczenie dla rozwoju oświaty i kultury miasta miało otwarcie w 1848 roku drukarni Karola Pollaka, w której w 1855 roku wydrukowany został pierwszy zeszyt ?Biblioteki Polskiej?. Karol Pollak założył też księgarnię i wypożyczalnię książek.
W 1853 roku miasto odwiedził austriacki cesarz Franciszek Józef I (1830?1916). Z Sanoka pochodził jeden z najbardziej zaufanych marszałków cesarza, Adam Dembicki. Wpływ na rozwój gospodarczy Sanoka miało otwarcie w 1872 roku odcinka galicyjsko?węgierskiej linii kolejowej prowadzącej z Chyrowa przez Zagórz i tunel w Łupkowie na Słowację (Górne Węgry).
Po reformie administracyjnej w 1864 r., miasto stało się siedzibą powiatu i powiatu sądowego w kraju Galicja. Tutaj również znajdowały się koszary i dowództwo 45 Galicyjskiego Regimentu Piechoty oraz rejon rekrutacyjny 13 regimentu ułanów. W końcu XIX w. miasto zamieszkiwało ponad pięć i pół tysiąca mieszkańców, przeważnie wyznania mojżeszowego (ok. 46% ludności) i rzymskokatolickiego (ok. 39%).
Żydzi byli najliczniejszą grupą społeczności miasta aż do chwili wybuchu drugiej wojny światowej (ponad 40% ogółu jego mieszkańców). Zajmowali się handlem, działalnością przemysłową, prowadzili działalność adwokacką i praktykę lekarską.
W okresie pierwszej wojny światowej Sanok ze względu na bliskość frontu znacznie ucierpiał. Pod Karpatami toczyły się długie i krwawe działania wojenne. W dodatku miasto nawiedziła epidemia cholery. W okresie międzywojennym rozwinęła się działalność gospodarcza. Powstała Fabryka Gumy, Fabryka Akumulatorów ?Warta?. Wybudowano oświetlenie elektryczne, wodociągi i przeprowadzono częściową gazyfikację. Powstało Muzeum Ziemi Sanockiej.
We wrześniu 1939 roku pod miastem toczyły się walki obronne. Zaraz na początku okupacji Sanok był siedzibą powiatu w dystrykcie krakowskim Generalnego Gubernatorstwa. Powiat sanocki był w tym czasie najdalej na południowy wschód wysuniętym obszarem GG, graniczącym ze Słowacją i Węgrami. Do wybuchu wojny niemiecko?radzieckiej znajdował się na granicy obszarów polskich okupowanych przez hitlerowców i Rosję radziecką. Miasto podzielone było na dwie części a przepływający San stanowił granicę. Prawobrzeżna część miasta znajdowała się w latach 1939?1941 w rękach Rosjan. Jej mieszkańcy wraz z ludnością powiatu sanockiego i innych ziem polskich okupowanych przez Rosjan, byli deportowani do białoruskiej i ukraińskiej części ZSRR. Tam też trafili Żydzi wysiedleni z niemieckiej części miasta. Ci, którzy nie zdołali odejść do ZSRR byli później zgładzeni w obozie koncentracyjnym w Zasławiu. Ale linia Mołotowa, urządzona przez ZSRR nad brzegiem Sanu w czerwcu 1941 r., nie powstrzymała natarcia wojsk niemieckich i słowackich, które pokonały ją bez większych strat i przeszkód.
Po wyzwoleniu miasta w 1944 r. jego okolica była jeszcze długo miejscem walk pomiędzy reakcyjnym podziemiem ukraińskim i oddziałami MO, SB i WP. Wojna zakończyła się tutaj dopiero po przeprowadzeniu akcji ?Wisła? i oczyszczeniu terenów Bieszczadów z różnych oddziałów zbrojnych. W spustoszonym i zniszczonym mieście przystąpiono do odbudowy ze zniszczeń. Powstały: Sanocka Fabryka Autobusów ?Autosan?, Zakłady Przemysłu Gumowego ?Stomil? oparte o tradycje przedwojennej Fabryki Gumy. Założono skansen Muzeum Budownictwa Ludowego z unikalną ekspozycją malarstwa cerkiewnego oraz architektury sakralnej.
Z Sanoka i jego okolicy wywodziło się mnóstwo znanych postaci, np. Grzegorz z Sanoka (Gregorius Sanocensis) herbu Strzemię, wybitny polski humanista, biskup rzymskokatolicki, profesor Akademii Krakowskiej. Jan Grodek, wykładowca i dziewięciokrotny rektor Uniwersytetu Krakowskiego w latach 1540?1552. Zdzisław Beksiński, polski malarz, rzeźbiarz, fotograf, rysownik i artysta posługujący się grafiką komputerową.
Odwiedzając miasto na pewno warto obejrzeć: * zamek królewski z XIV w., pierwotnie gotycki, przebudowany później w stylu renesansowym z siedzibą Muzeum Historycznego, posiadającego największy w Europie zbiór ikon z XVI?XX w. * położony przy zamku zajazd z końca XVIII w. z kolekcją obrazów Zdzisława Beksińskiego * zabytkowy ratusz, rynek i otaczające go kamienice mieszczańskie * klasztor franciszkanów z XVII w., ocalały z najazdu Tatarów i z licznych pożarów * kościół farny pw. Przemienienia Pańskiego z XIX w. z renesansową płytą nagrobną Sebastiana Lubomirskiego, starosty sanockiego * cerkiew z dzwonnicą, w której znajduje się namalowany na desce obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem * ławeczkę dobrego wojaka Szwejka na deptaku miejskim.


* * *

Przejeżdżając przez położony w pobliżu Sanoka, Zagórz, nie byłem w stanie oprzeć się nostalgicznemu wspomnieniu łączącym to niewielkie miasteczko z rodzinnym Opocznem. Doskonale pamiętam jak przez Opoczno kursował pociąg osobowy relacji Łódź Kaliska ? Rzeszów ? Jasło ? Zagórz, którym do końca lat 80. XX wieku, dostać można się było na Podkarpacie i do malowniczych Bieszczad. Oprócz tego pociągu kursował pociąg sezonowy z Kielc do Gdyni Głównej i Ustki, prowadzący składy piętrowe na Hel.
To nie bajka, ale tak było naprawdę! Aż łza się w oku kręci przy wspomnieniu. I sentymentalny smutek ogarnia serce na widok starego dworca kolejowego, z którego peronów już nie odjeżdżają żadne pociągi pasażerskie. No cóż, teraz są inne czasy a kolej ma inne priorytety.






Herb miasta





Odpoczynek na ławeczce na deptaku. Od lewej siedzą? Józef Szwej i Waldemar Oszczęda





Secesyjna willa





Siedziba władz miasta