Eksperymenty na ludziach

Dzisiaj psycholodzy najchętniej prowadzą eksperymenty na ludziach (jakkolwiek podejrzanie to brzmi), jednak jeszcze 70 lat temu eksperymentowano na zwierzętach, przyjmując, że podstawowe prawa rządzące zachowaniami istot żywych powinny być powszechne. W ten sposób dokonano wiele fundamentalnych odkryć. Zrozumieliśmy na przykład, jak ludzie reagują, nie dostając tego, czego się spodziewali.

Eksperyment
W pewnym badaniu uczono szczura naciskać dźwignię: po każdym jej naciśnięciu do klatki wpadała kulka smakowitego pokarmu. Szczur bardzo szybko "odkrył", że praca mu się opłaca i jak tylko zgłodniał, naciskał pedał.
Co się stanie, jeśli przestaniemy go karmić? Czy szczur oduczy się naciskania dźwigni? Jeśli nie zajmujemy się zawodowo psychologią, odpowiedź wydaje się nam oczywista: gdy ktoś przestaje dostawać nagrody za jakieś zachowanie, to przestaje je wykonywać. Kto przy zdrowych zmysłach będzie chodzić do pracy, jeśli przestaną mu płacić?
Eksperymenty pokazały jednak, że wcale nie jest to takie proste!

Rozczarowany szczur
Gdy głodny szczur naciska pedał, spodziewając się kuleczki pokarmu, a okazuje się, że pokarm nie wpada, on wcale nie rezygnuje z dalszej pracy! Przeciwnie! Zaczyna naciskać dźwignię dwa razy częściej i silniej niż poprzednio!
Oto nieoczekiwany efekt "znikającej nagrody" ? zamiast porzucić bezowocne zachowanie, zwierzę powtarza je częściej! Dopiero później, gdy pomimo tego zwiększonego wysiłku, nagrody nadal się nie pokazują, zwierzak rezygnuje.

Ludzie?szczury
Podobne mechanizmy rządzą zachowaniami człowieka. Gdy wrzucam monetę do automatu, który zawsze dawał mi kawę, a dzisiaj "połknął pieniądze" i jej nie dał, to zamiast odwrócić się na pięcie, kopnę go, zwyzywam lub wrzucę monetę jeszcze raz.
Chłopak, który zalecał się do dziewczyny, jego zaloty przez jakiś czas były przyjmowane, ale potem nagle został odtrącony, może zacząć bardziej naciskać (podobnie jak szczur naciskający dźwignię), aby "dostać swoje", co może przerodzić się nawet w stalking.
Hazardzista, który gra w pokera i od dłuższego czasu nic nie wygrał, często zamiast zrezygnować, zaczyna stawiać coraz to większe sumy.
Dziecko, które budzi się w nocy i przychodzi do łóżka rodziców, zacznie się częściej budzić, jeśli oni postanowią, że jest już na tyle duże, aby spać samodzielnie. Przestanie się w nocy budzić dopiero gdy rodzice "przetrzymają" ten pierwszy etap zmiany w zachowaniu.

Znajomość ludzi
Szczur oczywiście w końcu zrezygnuje z naciskania dźwigni, jeśli nadal nie dostaje pokarmu. Podobnie ludzie w końcu uczą się, że zachowania, które dawniej kończyły się zyskiem, stały się już nieskuteczne. Zanim się jednak o tym przekonamy i zrezygnujemy, w pierwszym odruchu nasze działania będą odwrotne do oczekiwanych.
Dotyczy to zresztą nie tylko rozumienia innych ludzi. To prawidło odnosi się także do własnych zachowań. Ja na przykład jestem przyzwyczajony do tego, że gdy wracam z pracy, to dzieci biegną do mnie i krzyczą tata wrócił?. Gdy pewnego dnia moje dzieci mają coś lepszego do roboty niż biec do wracającego taty, ja nie poddaję się bez walki. Aby uzyskać swoje, idę do dzieci, mówiąc A dlaczego nikt nie przybiegł do taty? Już mi tu dawać buziaki? Zachowam się jak szczur, który przekonał się, że naciśnięcie dźwigni nie skończyło się przyjemnością, więc naciska ją silniej.